ΤΑ ΑΓΙΑ ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ

                       

Εισαγωγή

Σαν ένας δεύτερος κατακλυσμός για τη ανθρωπότητα είναι τα Άγια Θεοφάνεια. Κατακλυσμός αγάπης και χάρητος του Θεού για την πνευματική σωτηρία του ανθρώπου, για την εκ νέου εισαγωγή του στον Παράδεισο. Γι’ αυτό στο συναξάρι του όρθρου διαβάζουμε:

«Τούς οὐρανούς Βάπτισμα  τοῦ Χριστοῦ σχίσαν

  Τούς αὐτό μή χραίνοντας ἒνδον εἰσάγει

   Βάπτισεν ἐν ποταμῷ Χριστόν Πρόδρομος κατάἒκτην»

δηλ. Ότι το βάπτισμα του Χριστού αφού έσχισε τους Ουρανούς, εισάγει αυτούς που είναι ακάθαρτοι και δεν το αξίζουν. Ο Πρόδρομος εβάπτισε στον ποταμό τον Χριστό κατά την έκτην (ημέρα).

Τα Άγια Θεοφάνεια ή Επιφάνεια εορτάζουμε την βάπτιση του Χριστού από τον Άγ. Ιωάννη τον Πρόδρομο στον Ιορδάνη ποταμό και την εμφάνιση της Αγίας Τριάδος για πρώτη φορά στον κόσμο:Του Πατρός, ως φωνή που αποκαλύπτει στους ανθρώπους τον Υιό ως αγαπητόν αυτού, εις τον οποίο εναρεστείται (πρβλ.οὗτος ἐστίν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα) (Ματθ γ&prime ; 17, Μαρκ α&prime ; 9-11, Λουκ γ 21). Του Υἱοῦ, που βαπτίζεται στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο ιωάννη τον Πρόδρομο και του Αγίου Πνεύματος, υπό μορφήν περιστεράς, η οποια ήλθε και κάθισε στην κορυφή του Δεσπότου Χριστού.

    1.      Το Χρονικόν της Βαπτίσεως του Χριστού

Τριάντα χρόνια μετά την γέννηση του Χριστού, διάστημα που το πέρασε ο Ιησούς τηρώντας κατά πάντα τον νόμο και κάνοντας απόλυτη υπακοή στην μητέρα του Μαριάμ και στον Θετό του πατέρα Ιωσήφ (ἦν ὑποτασσόμενος αὐτοῖς), θέλησε ο Ιησούς, πριν αρχίσει την δημόσια δράση Του, να δείξει στους ανθρώπους οτι είναι: ο «Θεός ἐν σώματι», ότι είναι ο Υιός του Θεού, γνήσιος και «ὁμούσιος τῷ Πατρί» ότι είναι εκείνος τον οποίον οι προφήτες είχαν προαναγγείλει και ο λαός με πολλή προσδοκία περίμενε.

Τον καιρό εκείνο όπως αναφέρει ο Ευαγγελιστής Λουκάς (Λουκ γ’ 2-3) «ἐπ’ ἀρχιερέως Ἂννα καί Καϊάφα, ἐγένετο ρῆμα Θεοῦ ἐπί Ἰωάννην τόν Ζαχαρίου [1] Υἱόν ἐν τῇ ἐρήμῳ καί ἦλθεν εἰς πᾶσαν τήν περίχωρου τοῦ Ἰορδάνου, κηρύσ-σων βάπτισμα μετανοίας εἰς ἂφεσιν ἁμαρτιῶν» δηλ ήλθε κατ’ εντολήν του Θεού, από τα βάθη της ερήμου στην περιοχή του ποταμού Ιορδάνη, ο Ιωάννης υιός του Ζαχαρία και προέτρεπε τον λαό να μετανοήσει και να βαπτιστεί το «βάπτισμα της μετάνοιας»,για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες του. Όλοι όσοι εβαπτίζοντο έμπαιναν στο νερό, εξομολογούμενοι δημοσίως τις αμαρτίες τους και έβγαιναν όταν είχαν τελειώσει την εξομολόγησή τους.

Μολονότι ο Ιησούς ήταν αναμάρτητος και δεν είχε αμαρτίες να εξομολογηθεί, εν τούτοις για να εκπληρώσει καθ’ όλα τον νόμο, «πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην», ήλθε στον Ιορδάνη για να βαπτιστεί από τον Ιωάννη. Ο Ιωάννης φωτισμένος από το Άγιο Πνεύμα αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Ιησού, τον αναμενόμενο Μεσσία και Υιό του Θεού καθώς και την δική του αναξιότητα. Έτσι έχει αντιρρήσεις να βαπτίσει τον Χριστό και του λέγει::«Ἐγώ χρείαν ἒχω ὑπό σοῦ βαπτισθῆναι καί σύ ἒρχη πρός με;» δηλ. «εγώ έχω ανάγκη να βαπτισθώ από σένακαι εσύ έρχεσαι σε μένα ;» Αλλά ο Ιησούς αφοπλίζει την λογική δειλία του Ιωάννη λέγοντας του:«ἂφες ἂρτι. Οὓτω γάρ πρέπον ἡμῖν πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην» δηλ. «άστα αυτά τώρα,έτσι πρέπει να γίνει, για να εκπληρώσουμε καθ’όλα τον νόμο».

Μετά από αυτήν την στιχομυθία ο Ιωάννης κάνοντας υπακοή στον Κύριο, τον εβάπτισε εις τον Ιορδάνην ποταμόν. «καί βαπτισθείς ὁ Ἰησοῦς ἀνέβη εὐθύς ἀπό τοῦ ὓδατος» (Ματθ. γ´ 16). Εδώ πρέπει να επισημάνουμε μια σημαντική λεπτομέρεια που υποδηλώνεται με την λέξη «ευθύς». Όλοι οι βαπτιζόμενοι παρέμειναν κάποιο χρονικό διάστημα εντός του ύδατος, μέχρι να εξομολογηθούν τις αμαρτίες των και κατόπιν έβγαιναν από το νερό. Ο Ιησούς επειδή ήτο αναμάρτητος και δεν είχε αμαρτίες να εξομολογηθεί, γι’ αυτό ανέβη «εὐθύς» δηλ αμέσως από του ύδατος.Επομένως η λέξη«εὐθύς» υποδηλώνει την αναμαρτησία του Κυρίου.

    2.      Η πρώτη κάθοδος του Αγίου Πνεύματος

«Καί ἰδού ἀνεώχθησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί καί εἶδε τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καταβαίνον ὡσεί περιστεράν καί ἐρχόμενον ἐπ’ αὐτόν καί ἰδού φωνή ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα οὗτος έστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ γ’ 16-17) δηλ και να, άνοιξαν εις αυτόν οι ουρανοί και είδε (ο Ιωάννης) το Πνεύμα του Θεού να κατεβαίνει υπό μορφήν περιστεράς και να έρχεται επάνω Του (δηλ στον Ιησού) και ακούστηκε φωνή από τους ουρανούς που έλεγε: «Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός στον οποίο εναρεστήθηκα».

Εδώ έχουμε τη πρώτη εμφανή «Θεοφάνεια» των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν χωριά από τα οποία συμπεραίνεται η ύπαρξη της Αγ Τριάδος. ¨Οπως στη δημιουργία του ανθρώπου με τον πληθυντικό «ποιήσομεν αὐτόν (δηλ τον άνθρωπο) κατ’ εἰκόναἡμετέραν καί καθ’ ὁμοίωσιν» (Γεν α´ 26). Επίσης στην φιλοξενία των τριών αγγέλων υπό του Αβραάμ (Γεν ιη´ 1-15) κλπ. Ας σημειώσουμε εδώ, ότι την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος είδεν μόνο το Ιωάννης.

Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι η μαρτυρία του Πατρός «οὗτος έστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα» αφορά τον Ιησού και δηλώνει την σαφή ανωτερότητά του έναντι του Ιωάννη. Ο Ιωάννης επίσης, φωτισμένος από το Άγιο Πνεύμα δήλωσε στους μαθητές του, οτι δεν είναι άξιος ούτε τον ιμάντατων υποδημάτων του Ιησού να λύσει. Συμπλήρωνε δε ,οτι η αρμοδιότητά του περιγράφεται από τον προφήτη Ησαϊα ως «φωνή βοώντος εν τη ερήμω». Τέλος εξαντλείται στο «ἑτοιμάσατε τήν ὁδόν τοῦ Κυρίου εὐθείας ποιεῖτε τάς τρίβους αὐτοῦ».δηλ. στο να προετοιμάσει το έδαφος, για δεχθή το σωτηριώδες κήρυγμα του Χριστού.

    3. Τα τρία βαπτίσματα (Ιουδαϊκό, του Ιωάννη και Χριστιανικό)

Κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, όταν ο Ιησούς εξεπλήρωσε και αυτήν Του την υποχρέωσηέλυσε την κατάρα που είχε δοθεί στον Αδάμ από τον Θεό για την παράβαση του Θείου νόμου. Έπαυσε στο εξής κάθε νόμο τελετουργικό και έδωσε στον νόμο, χαρακτήρα πιο πνευματικό και πιο ουσιαστικό. Τα τρία βαπτίσματα είναι :

α. Το Ιουδαϊκό βάπτισμα, που αφορούσε στην καθαρότητα των ενδυμάτων και του σώματος.

β. Το βάπτισμα του Ιωάννη, που ήταν βάπτισμα μετανοίας, αφορούσε την ψυχή του ανθρώπου και ήταν ανώτερο του Ιουδαϊκού. Δεν προέτρεπε μόνον την καθαρότητα των ενδυμάτων και του σώματος («πλύνον τα ιμάτια σου και λούσον το σώμα σου και έσο καθαρός») αλλά κυρίως την καθαρότητα της ψυχής («ποιήσατε καρπούς αξίους της μετάνοιας»). Συνίστατο δε σε απλή ανάδυση και κατάδυση. Αλλά «ουδέ Πνεύματος Αγίου χορηγίαν είχε ουδέ αμαρτημάτων άφεσιν» όπως είχε αργότερα το Χριστιανικό βάπτισμα.

γ. Το Χριστιανικό βάπτισμα, το οποίο συνίστατο σε τριπλή κατάδυση και ανάδυση του βαπτιζομένου εντός του ύδατος, που συμβόλιζαν την τριήμερη ταφή και Ανάσταση του Σωτήρος Χριστού. Ο Χριστιανός Πιστός με την τριπλή κατάδυση στο νερό και ανάδυση καλείται «να συνταφεί και να συναναστηθεί» με τον Χριστόν και συγχρόνως να θάψη τον παλαιόν άνθρωπο «σύν ταῖς πράξεσι αὐτοῦ καί ταῖς ἐπιθυμίαις» και να αναδείξη τον νέον άνθρωπον «τόν ἀνακαινούμενον κατ’ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος αὐτόν». Κατά συνέπεια το Χριστιανικό βάπτισμα είναι ανώτερο των δύο προηγουμένων, διότι εισάγει τον πιστόν στη βασιλεία του Θεού, τον καθιστά «κατά χάριν» υιό του Θεού και του ανοίγει μια νέα προοπτική ζωής μέσα στην δόξα των τέκνων του Θεού. Του υπενθυμίζει δε την υποχρέωση να φυλάττει τον λευκόν χιτώνα της ψυχής, που ντύθηκε κατά το βάπτισμά του «ἂσπιλο» και «ἀμόλυντο» από κάθε αμαρτία, με  την τήρηση των εντολών του Θεού.

Την αλήθεια αυτή την εκφράζει πολύ ωραία ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ο οποίος στο τελευταίο τροπάριο της η´ ωδής του κανόνος που συνέταξε για τα άγια Θεοφάνεια λέγει:

«Λευχειμονήτω πάσα γήινος φύσις, ἐκπτώσεως τῶν Οὐρανῶν ἐπηρμένη

Ὧ γάρ τά πάντα συντετήρηται λόγῳ,Νάουσιν ρείθροις εκπληθείσα πταισμάτων

 Τῶν πρίν πέφευγε παμφαῶς λελουμένη»

Το νόημα των στίχων αυτών σε ελεύθερη μετάφραση είναι το εξής: «Ας ασπροφορέσει κάθε ανθρώπινη κάθε γήινη φύση γιατί μετά τη έκπτωση της από τους Ουρανούς σήμερα μπορεί πάλι να ανέβει στο πρότερο ύψος της. Και όχι μόνο αυτό. Αλλά ακόμα πρέπει να ασπροφορεί και να χαίρεται ανθρώπινη φύση γιατί ο Θείος Λόγος (ο Χριστός) την ξέπλυνε μέσα στα τρέχοντα νερά του Ιορδάνη και την καθάρισε από όλα τα προηγούμενα πταίσματά της την έκανε να ξεφύγει από κάθε σκοτεινή σκιά αμαρτίας και την έκανε πάμφωτη και πεντακάθαρη».

    4. Οι επτά λόγοι για τους οποίους βαπτίστηκε ο Χριστός (κατά Ιων. Δαμασκηνό)

Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει επτά λόγους για τους οποίους βαπτίστηκε ο Χριστός:

α. Ο Χριστός δεν βαπτίστηκε γιατί είχε ανάγκη από ψυχική κάθαρση, αλλά ΄πήρε΄ επάνω Του την δική μας κάθαρση: «οὐχ ὡς αὐτός χρήζων καθάρσεως, ἀλλά τήν ἐμήν οἰκειούμενος κάθαρσιν»

β. Για να συντρίψει τα κεφάλια των νοητών δρακόντων (δηλ των δαιμόνων) μέσα στο νερό, διότι οι δαίμονες μετά των πτώση του Αδάμ έχουν κατακλύσει την φύση. Ο Χριστός με την βάπτισή του τους διώχνει από παντού. (βλ εικόνα της βαπτίσεως του Χριστού).

γ. Για να πνίξει την αμαρτία και όλον τον παλαιό Αδάμ μέσα στο νερό του Χριστιανικού βαπτίσματος.

δ. Για να αγιάσει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.

ε. Για να εκπληρώσει τον νόμο και με το βάπτισμα.

στ. Για να αποκαλύψει στους ανθρώπους το μυστήριο της Αγίας Τριάδος.

ζ, Για να γίνει για μας τύπος και υπογραμμός σε όλα, αλλά και στο βάπτισμα.

    5.   Ο αγιασμός τον υδάτων

Στους επτά παραπάνω λόγους του Αγ. Ιωάννη του Δαμασκηνού, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης προσθέτει και ένα όγδοο λόγο:

Για να αγιάσει την φύση των υδάτων και προσθέτει «:ὃθεν καί τό νερόν ὃπου λάβῃ τις ἀπό πηγήν ἢ ποταμόν, κατά τήν ἡμέραν τῶν Θεοφανείων, μένει ἂσηπτον». Κατα τον Άγιο Ιωάννη τον Χρισόστομο, το θαύμα γίνεται φανερό με το ότι, από το νερό που παίρνουμε τα Φώτα, αυτό δεν αλλοιώνεται και δεν μυρίζει όσος καιρός και αν περάσει.

    6.  Αποκάλυψη του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος

Κατά την βάπτιση του Χριστού έχουμε εμφανή στην ανθρωπότητα την πρώτη «Θεοφάνεια» υπό την μορφήν της Αγίας Τριάδος. Τα χωρία στα οποία  υποδηλώνεται (Παλαιά Διαθήκη) ή εμφανίζεται (Καινή Διαθήκη) η Αγία Τριάδα είναι τα εξής :

Α. ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ

υπάρχουν χωρία που υποδηλώνουν τη ύπαρξη των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος όπως:

α. Στη Δημιουργία του ανθρώπου (Γεν α´ 26)  : «καί εἶπεν ὁ Θεός ποιήσωμεν ἂνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ’ ὁμοί-ωσιν». Χρησιμοποιείται πληθυντικός αριθμός (και όχι ενικός) ως να είναι περισσό-ερα του ενός πρόσωπα, που συνεργάζονται για την δημιουργία του ανθρώπου.

β. Μετά την πτώση των πρωτόπλαστων (Γεν γ´ 22): «καί  εἶπεν ὁ Θεός ἰδού ὁ Ἀδάμ γέγονεν ὡς εἷς ἐξ ἡμῶν τοῦ γινώσκειν καλόν καί πονηρόν» Χρησιμοποιείται η αντωνυμία «ημών» στον πληθυντικό αρθμό.

γ. Στο βιβλίο των αριθμών (αριθμ στ´ 22) :όταν δίνει παραγγελίες στον Μωϋσή αναφέρει τρεις φορές την λέξη Κύριος: «καί ἐλάλησεν Κύριος πρός Μωϋσῆ λέγων: λάλησον Ἀαρών καί τοῖς υἱοῖς αὐτοῦ λέγων∙ οὓτως εὐλογήσετε τούς υἱούς Ισραήλ λέγοντας αὐτοῖς  εὐλογῆσαι σε Κύριοςκαί φυλάξαι σε, ἐπιφάναι Κύριος τό πρόσωπον αὐτοῦ καί ἐλεῆσαι σε, ἐπᾶραι Κύριος το πρόσωπον αὐτοῦ ἐπί σέ καί δώῃ σοι εἰρήνην...»

δ. Στο προφητικό όραμα του Ησαΐου (Ησαϊας στ´ 2,3) :που είδε τον Θεόν «καθημένον ἐπί θρόνουὑψηλοῦ καί ἐπηρμένου καί πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ καί Σεραφείμ εἰστήκεισαν κύκλῳαὐτοῦ ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνί ... καί εκέκραγεν ἓτερον πρός τό ἓτερον καί ἒλεγον ἃγιος, ἃγιος, ἃγιος Κύριος Σαβαώθ (των δυνάμεων) πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ». Ο τρισάγιος ύμνος των Σεραφείμ αναφέρεται στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.

ε. Οι τρεις άγγελοι (Γεν. ιη´ 9):που φιλοξενήθηκαν από τον Αβραάμ και ανήγγει-λαν στον Αβραάμ την απόκτηση του υιού του Ισαάκ, αποτελούν επίσης προτύπωση της Αγίας Τριάδος.

Β. ΚΑΙΝΗ  ΔΙΑΘΗΚΗ

α Στη βάπτιση του Χριστού : χωρία Ματθ. γ’ 16-17, Μάρκ. α’ 10-11, Λουκ. γ’ 21-22, Ιωαν α’ 32-34, όπως προαναφέραμε.

β Στο χωρίον Ματθ κη’ 19 ολίγον προ της αναλήψεως Του ο Κύριος παραγγέλλει στους μαθητές του να βαπτίζουν στο όνομα της Αγ. Τριάδος.

γ Ο τύπος της ευλογίας που καθιερώνει ο Απ Παύλος είναι τριαδικός (Β´ Κορ. ιγ´ 13): «Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατρός και η κοινωνία του Αγ Πνεύματος μετά Πάντων υμών».

δ Στο χωρίον (Αποκ δ’ 8) : Ο τρισάγιος ύμνος των αγγέλων στην Αποκάλυψη.

ε Το έργο της σωτηρίας είναι έργο και των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος (Α Πετρ α´ 2).

    7. Η ζωή της Αγ. Τριάδος αποτελεί τέλειο πρότυπο ανθρώπινης κοινωνίας.

Το μυστήριο της Αγίας Τριάδος είναι μια αποκάλυψη του Θεού μέσω του Ιησού Χριστού για όλη την ανθρωπότητα. Το να σκεφθεί κανείς οτι ο θεός είναι ένας δημιουργός και συντηρητής του κόσμου είναι εύκολο να το συλλάβει η ανθρώπινη διάνοια. Είναι προφανές. Το ότι όμως αυτός ο θεός είναι συγχρόνως ένας, αλλά και τρία διακριτά πρόσωπα συνδεόμενα με τέλεια αγάπη έχοντα τέλεια συνεργασία σύμπνοια και αλληλοπεριχώρηση, είναι αδύνατο να το συλλάβει ανθρώπινη διάνοια. Τοένα σε τρία μόνο δι’ αποκαλύψεως θεού, είναι δυνατόν να κατανοηθεί.

Όμως, ενώ η τριαδικότητα του θεού δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως να έχει μεγάλη σημασία για την ζωή του ανθρώπου, εν τούτοις η Αγία Τριάδα μπορούμε να πούμε ότι είναι το αιώνιο πρότυπο κάθετέλειας ανθρώπινης κοινωνίας. Τα τρία πρόσωπα είναι ενωμένα και φαίνονται από έξω ως ένα. Αγαπιούνται στο τέλειο βαθμο, συνεργάζονται μεταξύ τους με τέλεια σύμπνοια και αλληλοπεριχωρούνται σε θαυμαστό βαθμό. Τι καλύτερο θα μπορούσε να ζηλέψει μια ανθρώπινη κοινωνία;

    8.  Ο Ιορδάνης εστράφη εις τα οπίσω

Η ποιητικώτατη προφητική αυτή φράση των ψαλμών έχει ένα ασυνήθιστο πνευμα-τικό βάθος. Για την κατανόηση της θα χρησιμοποιήσουμε ως οδηγό τον μεγάλο Πατέρα και Διδάσκαλο της εκκλησίας Άγιο Ιωάννη τον Χρισόστομο.

Λέγει ο ιερός Χρυσόστομος, ότι ο ποταμός Ιορδάνης γνωστός στην Αγία Γραφή για πολλά θαύματα και από την βάπτιση του Χριστού πηγάζει από δύο πηγές: η μια λέγεται Ιορ και η άλλη Δαν. Τα δύο αυτά μικρά ποτάμια ενώνονται σε κάποιο σημείο και σχηματίζουν τον ποταμό Ιορδάνη που διασχίζει την ομώνυμη κοιλάδα και χύνεται στην Νεκρά Θάλασσα. Η αλληγορία είναι βαθειά και θεολογική κατά τον άγιο πατέρα.

Ο ποταμός Ιορδάνης είναι ο τύπος του ανθρωπίνου γένους. Οι δύο πηγές συμβολίζουν τους δύο προπάτορες τον Αδάμ και την Εύα από τους οποίους (ανέβλυσε) προήλθε το ανθρώπινο γένος. Και το γένος αυτό προς τα που πήγαινε; Στην νέκρωση και στον θάνατο όπως ο Ιορδάνης προς την Νεκρά Θάλασσα. Ήρθε όμως ο Υιός του Θεού που αγάπησε και πόνεσε την ανθρωπότητα, έγινε άνθρωπος δίδαξε την αλήθεια, θαυματούργησε, ανέβηκε στον Σταυρό και κατήργησε πάνω στον Σταυρό τον θάνατο, με τον δικό του θάνατο. Έτσι χάρισε στους ανθρώπους την ζωή. Τους έστρεψε προς τα πίσω. Τους έκανε να μην τρέχουν πια προς την νέκρωση αλλά προς την ζωή και την αθανασία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Απ Παύλος λέγει: «ὃσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθημεν εἰς τόν θάνατον αὐτοῦἐβαπτίσθημεν ... ὁ παλαιός ἡμῶν ἂνθρωπος συνεσταυρώθη ἳνα καταργηθεῖ τό σῶμα τῆςἁμαρτίας, τοῦ μηκέτι δουλεύειν ἡμᾶς τῇ ἁμαρτίᾳ». (Ρωμ στ´ 3,6).AMHN                     

Χρήστος Σπ. Χριστοδούλου

Βιβλιογραφία

    Παλαιά και Καινή Διαθήκη

    «Έρως Ορθοδοξίας» Π κ’ντ Πάσχου εκδ Απος Διακονίας

    «Μέγας Συναξαριστής» Άγίου Νικοδήμου Αγιορείτου

    «Nouvel index Biblique» Petite Concordance des mots et sujets Bibliques